Саха итэҕэлинэн, бэс ыйын 21 күнүгэр Үөһээ Айыылар бары түмсэн, киҥкиниир киэҥ Куйаар устун тарҕана бытаммыт үс дойдуну (Үөһээ, Орто, Аллараа дойдулары) холбоон түмэн турар Аар Кудук Чэрчи Мас чыпчаалыгар анньыллыбытАлтан Сэргэ төрдүгэр оллоонноон олорон, Орто дойду олоҕор болҕомтолорун туһаайан, сырдык санааны ыһан ыһыахтыыр ытык күннэринэн ааҕаллара.
Ытык күн, аҕа баһылыктар хас сыл аайы анаан-минээн бары дьоннорун сомоҕолоон, түмэн, Үрүҥ Айыылар көмөлөрүнэн «сыл тахсыбыт», «күөххэ үктэммит» үөрүүлэрин үрүҥ тунаҕынан ыһыах ыһан, сиэри-туому тутуһан бэлиэтииллэрэ.
Ытык күн, бэс ыйын 21 күнэ, 1991 сыллаахха Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун ыйааҕынан национальнай бырааһынньык Ыһыах күнүнэн бигэргэтиллибитэ.
Сүнньүнэн, ыһыахпыт ис дьиҥэ былыр да, билигин да сирбит-дойдубүт быйаҥын үксэтиигэ, үүнэн чэчириир, үөскээн төрүүр үйэлээҕин ситиһэргэ, Аар айылҕаны харыстааһыҥҥа, сиэрдээх сыһыаҥҥа олоҕурар.
«Омоҕой өбүгэ саҕаттан олохтоммут оһуохай, Эллэй эһэбит саҕаттан этиллибит эһиэкэй» диэн оһуохайдаан, Үрүҥ күҥҥэ үҥэр алгыстаах ыһыах өбүгэ саҕаттан Туймаада хочотугар олоҕурбута үһу.
Үһүйээн быһыытынан, саха бастакы ыһыахтара Эллэйтэн саҕалаан уонна кини уола Намылҕа Силик Айыы ойуунун алгыһынан Күөрээйи хочотугар (билиҥҥи Туймаада хочото) Киллэм сиригэр, аатырбыт Ураанай кырдалыгар, Үс Хатыҥҥа, Үөһээ Айыыларга, сир дойду иччилэригэр тунах кымыһы ыһан, айах тутар сиэрдээх туому тутуһар «Ыһыах» төрүттэммитэ.
Маны таһынан саха устуоруйатын чинчийээччилэр бэлиэтээһиннэринэн, ыһыахтар Өйүк сиригэр, Сайсары тула уонна Киллэм сиринэн, ол иһигэр Үс Хатыҥҥа түһүлгэлэр олохтоммуттарын туһунан суруллар.
Кэлиҥҥи куорат ыһыаҕа баһылыыр былаас ычатынан уларыйан, кумуйдар да күөрэйэн, 1990 сыллартан сыыйа оннун булан барбыта. Бастаан куорат киинигэр паарканан, ипподромунан кыбыллан, сиэрдээн-туомнаан, ыһыах ыһан, айылҕалыын алтыһа сатааһын кэнниттэн, ыһыах дьиҥнээх олоҕун буларыгар норуот баҕата күүһүрбүтэ.
Маныаха айылҕаттан айдарыылаах, талааннаах алгысчыт, Россия култууратын үтүөлээх үлэһитэ А.С. Федоров 1993 сыллаахха Дьааҥыга баран, Үрүҥ Күҥҥэ сүгүрүйүү ыһыаҕы ыһан саҕалыаҕыттан ыла ыһыах киэҥ көхсө аһыллан, айылҕа маанылаах кырдалын батыһан, Үс Хатыҥҥа өбүгэ түһүлгэлэммит сиригэр саҥалыы сириэдийбитэ.
Куорат аҕа баһылыга И.Ф. Михальчук болҕомтотун туһаайан, Туймаада Ыһыаҕын Үс Хатыҥҥа түһэрэр соруктаах быһаарыытынан научнай концепцияны суруйуу үлэтэ саҕаланар. Ол бырагыраама чэрчитинэн, ити сыл Үс Хатыҥҥа археологическэй чинчийии Саха государственнай университетын тэрээһининэн ыытыллар. Научнай суолталаах үлэ тумүгүнэн бу сиргэ биһиги эрабыт иннинэ 3 тыһыынча сыллартан саҕалаан дьон олохсуйбуттарын туоһулуур малы-салы булаллар.
Олор истэригэр XVII—XVIII үйэ кирбиилэригэр туттулла сылдьыбыт булумньулар болҕомтону тардаллар. Холобур, киэргэлгэ кэтэр бууктаах соҥҥо тигиллэр үрүҥ көмүстэн кутуллан оҥоһуллубуг тимэх. Былыргы скифтэр саҕаттан киэҥник тарҕаммыт «Куйаар», «Күн» эргиирин көлүөһэтин көрдөрөр дьаралык оһуор тимэх сирэй өттүгэр ойууламмыта өбүгэлэрбит түҥ былыргы ыраах сиртэн ситим тардыһалларын туоһулуур. Туймаада Ыһыаҕын түһүлгэтигэр билиҥҥи уустар ытыгылаан күн дьаралыгын ити тимэххэ ойууламмыт оһуорга маарыннатан оҥороллоро, уран уустар ис иэйиилэрэ дириҥ силистээҕин бигэргэтэр.
Археологтар булумньуларыгар бронзаттан кутулулубут эр киһи мааныга кэтэр курун сирэй ойуута көстүбүтэ. Көтөн иһэр хотой уҥа атаҕар кииһи, хаҥаһыгар мас лабаатын тутан иһэрэ ойууламмыта Дьокуускай куорат дьаралыгын бастакы көрүҥүнэн буолара сабаҕаланар, саха киэргэлигэр дьаралык ойууламмыта бастакы булумньунан буолар.
Итинник сүрүн туоһуларга олоҕуран, Үс Хатыҥҥа Туймаада Ыһыаҕа ыытыллар бастакы научнай концепцията 1998 сылга бигэргэтиллэн, ол чэрчитинэн түһүлгэ тутуута саҕаланар.
Бастатан туран, Эллэй эһэбит саҕаттан ыһыах ыһыллыбыт Үс Хатыҥ кырдалыгар, саҥа түһүлгэни тустүүргэ аналлаах өбүгэ үгэһин тутуһан, алгысчыт А.С. Федоров дойду иччитигэр айах тутан, алгыс этэн, сиэри-туому толорон, «Туску» түөрэҕин түһэрэр.
Хара бастакыттан түһүлгэлэр ытык бэлиэлэрин — сэргэлэри Саха сирин үгүс улуустарыттан төрүттээх норуот маастардара, сыдьаан уус ситимин саҕан, оҥорбуттара кэрэхсэбиллээх.
Норуот маастардара Мэҥэ Хаҥаластан Ф.И. Марков — Саха норуодунай худуоһунньуга, Уус Алдантан Е.П. Оготоев — монументалист-скульптор, Сунтаартан В.Н. Игнатьев — СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ уонна идэтийбит скульптордар С.К. Прокопьев, В.В. Бочкарев, уо.д.а. мандар оҥоһуктара түһүлгэни киэргэтэллэр.
Ыһыах ыһар майгы ирдэбилин тутуһан, бастаан «Күнү көрсүү» түһүлгэтин түһэрииттэн үлэ саҕаламмыта. Бастакы «Ытык баҕах сэргэ» анньыллыахтаах сиригэр, айылҕаттан айдарыылаах ытык киһибит Эдьиий Дора алгысталх сиэри-туому тутуһан, төрүт түһүлгэ түһэриллибитэ.
Дьэ, ити курдук, сылын аайы ыһыахпыт түһүлгэтэ сахалыы оҥоһуллан, Аар баҕах сэргэлээх кымыс түһүлгэтэ, «Дьөһөгөй», «Оһуохай», о.д.а. ытык түһүлгэлэр силиктэрэ ситэн, алгыс иҥэр, норуот ытыгылаан сүгүрүйэр, аһаҕас халлаан анныгар ытык «Харааныгар» киирэр «Той Аана» аһыллар. «Той Аана» — («той» түүрдүү тартарыылаах) сиэр-туом тутуһуулаах түөлбэ түмсүү өйдөбүллээх.
Сахалар итэҕэллэринэн, Үрдүк Үрүҥ Айыыларга сиэри-туому тутуһар сиргэ, үтүө санаалаах, сырдык майгылаах, үөрүү-көтүү аргыстаах ыһыахчыт мааныта, киһи кэрэмэһэ уонна дьон дьоһуннааҕа киириэхтээх. Ол иһин «Той Аана» диэн ыһыах түһүлгэтигэр арчыланан, сиэргэ-туомҥа кыттарга болҕомтоҕо-турукка киирэн, аһаҕас халлаан анныгар сахалыы “харааҥҥа” киирии аана 1999 сыллаахха тутуллубута. “Той Аан” ааһан ытык сиргэ үктэммит ыһыахчыт, аан бастаан түҥ былыргыттан өбүгэ философиятын иҥэриммит олоҥхобутугар хоһуллар киҥкиниир киэҥ Куйаар үс дойдубутун түмэн туран, Аар Кудук чэрчи маска биир бүтүн үтүө санааҕа сомоҕолуурга өйү-санааны түмэргэ, ыһыах дьиҥ итэҕэлгэ иҥэринэргэ, анаан-минээн Аан Алахчын Хотун аанын аһан көһүтэр.
Ытык түһүлгэ мандар дьаралыктара салгыы чочулла турдун диэн, Саха сирин дархан уустарын түмэр, куонкурустарын сылын аайы ыһыахчыттар тохтоон сынньанар, аһаҕас халлаан анныгар “Сэһэн Уус”диэн галереята олохтонор.
Арҕаа диэки анал арыы булгунньахха Норуот айымньытын дьиэтин үлэһитэ, «Тойук» норуодунай ансаамбыл салайааччыта, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Г.Г. Федорова көҕүлээһининэн, «Тойук тоҕойо» диэн саха төрүт култууратын, фольклорун түһүлгэтэ түһэриллибитэ. Түһүлгэҕэ саха сүтэн эрэр охсон тыаһатар инструменнарын — табыгы, күпсүүрү, дьаҕаны, дапсыны аныгы олоххо таһаарар соруктаах «Көй Дуораан» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурустар ыһыах аайы тэрээһиннээхтик ыытылыннылар.
2010 сыллаахха аан дойдуга «8000 эйэ барабаана» диэн марафоҥҥа кыттан, «Көй Дуораан» акция Үс Хатыҥҥа ыытыллыбыт тэрээһинигэр ХНТ Төрүт норуоттар секретариаттарын координатора Хотун Дорта Мадсен кыттыыны ылбыта сөптөөх суолу тутуспупутун туоһулуур.
Ыһыахпыт ытык тутулун тутуһан, айыылар алтыһан, тохтоон алгыс анаан ааһар Алтан Сэргэлэрин икки үйэ алтыһар кирбиитигэр, 2000 сылга анаан алҕаан туруорбуппут. Онтон ыла сылын аайы, үтүө үгэс үөдүйэн, ыһыах дьоно ахтар айыылар илгэ тыыннарын иҥэринээри халыҥ уочарат тоҕуоруһар.
Ытык киһибит Софрон Данилов «Ыһыах умсулҕаннаах оонньуулара, уруйдаах оһуохайдара, сибэккилээх сыһыылара, хатыҥ чараҥнара, үтүмэн үгүс эдэр ыал төрүттэнэр дьоллоох сирдэрэ буоллун» диэи алгыстаах, аҕалыы этиитигэр олоҕуран, Туймаада Ыһыаҕын ытык түһүлгэтин илин баһыгар саха ыалын түөлбэ олоҕо тутуллубута. Онно Саха сиригэр тэнийэ тарҕаммыт киэҥ аймах, уруу дьонноох ийэ, аҕа ууһа өбүгэ холбуур «Уруу түһүлгэтин” олохтуур үтүө үгэс кубулуйда. Бастакы саҕааччыларынан 2007 сыллаахха Сунтаар Уһун Күөлүттэн төрүттээх сүктэр кыыс А.А. Яковлева, уол Күөх Ньурбаттан А.М. Афанасьев этилэр. Эдэр ыал таптал кыымын саҕан, сүрэхтэринсылааһын холбоон, ытык сир алгыһынан ыал мааныта буолан, быр-бааччы олороллор.
Ыһыахпыт сайдар хайысхатын чэрчитинэн 2011 сылга Үс Хатыҥ ытык түһүлгэтигэр «Кудай Бахсы» диэн тимир уустарын түһүлгэтэ түстэммитэ. Түһүлгэ ортотугар тутуллубут оһоххо тимири уһааран, хомуһу таптайан, чочуйан оҥорбуттара. Хомус тула түмсэн, Үс Хатыҥ, ыһыаҕар 1344 киһи тэҥинэн хомуска оонньоон, «Гиннесс рекордун кинигэтин» судьуйата Клер Бергесс Саха сиригэр «Хомуска саамай маассабайдык тэҥҥэ оонньооһуҥҥа» аан дойду рекорда олохтонуллубутун туһунан сертификаты СӨ Бэрэсидьиэнигэр Б.А. Борисовка ыһыахчыттар өрөгөйдөөх үөрүүлэрин ортотугар туттарбыта. Ол өрөгөй Өксөкүлээх Өлөксөй сүүс сыл анараа өттүгэр аан дойду дьоно-сэргэтэ хаһан эмэ хомус ыһыаҕар түмсүөҕэ диэбитин бигэргэппитэ.
«Оһуохай» түһүлгэтэ саханы түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах норуот быһыытынан билиниибитигэр сүдү оруолу ылар. 2012 сылга куорат Аҕа баһылыга А.С. Николаев көҕүлээһининэн, Туймаада Ыһыаҕын килбэйэр киинигэр Алтан Сэргэ түла 15293 ыһыахчыт илии-илиилэриттэн тутуһан, 20 мүнүүтэ устата оһуохай түһүлгэтин олохтообуттара. Бу устуоруйаҕа киирэр, үйэлэргэ хаалар оһуохайы биллиилээх оһуохайдьыт Александр Саввинов таһаарбыта. Гиннесс рекордун кинигэтин официальнай 11 бэрэстэбиитэлэ Джек Брокбэнкс «Аан дойдуга саамай элбэх киһилээх оһуохай” рекорда диэн бигэргэппитэ.
Дьэ ити курдук өбүгэбит сүтэн эрэр, умнуллар таһымҥа хаалбыт үтүө үгэстэрбитин сөргүтэн, ытык ыһыахпыт дьиҥ сахалыы тыынын, аныгы сайдыылаах олоххо букатыннаахтык туругурдан, аан дойду таһымыгар бастыҥнар кэккэлэрин байыттыбыт.
Ол курдук, Туймаада Ыһыаҕа буолар Үс Хатыҥ 2005 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын ыйааҕынан «Ытык сиринэн» бигэргэтиллибитэ. Ытык сирбит ыһыаҕа Россия биир бастыҥ тыыннаах итэҕэл бырааһынньыгынан билиниллибитэ биһигини үрдүк кэскиллээх үлэҕэ кынаттыыр. Билиҥҥи түругунан, Үс Хатыҥҥа сиэр-туом тутуһуллар 15 киин түһүлгэтэ, онно өбүгэ саҕаттан тутуллан кэлбит итэҕэлбит 140 оҥоһуга, улуустар уонна уокуруктар 100-тэн тахса, маны таһынан куорат тэрилтэлэрин 40 түһүлгтэ түһэриллэн, сылын аайы 500-тэн тахса сиэрдээх тэрээһиннэр ыытыллаллар.
Туймаада Ыһыаҕын 15 сыллаах үлэтин түмүгүнэн, Дьокуускай куорат Аҕа баһылыга итэҕэстэри, ситиһиилэри дьүүллэһэн баран, наука доктордара Е.Н. Романова, Р.И. Бравина, У.А. Винокурова концепцияларыгар олоҕуран, саха төрүт култууратын биһигэ буолбут өрөспүүбүлүкэбит киин түһүлгэтэ Үс Хатыҥ билигин кэҥэтиллэн, үс түөлбэҕэ үллэһиллэн, ис тутула оҥкулланар.
Бастакы түөлбэ — сиэр-туом түтуһуллар аһаҕас халлаан анныгар итэҕэлбит «хараана». Манна бааллар: бастакы күн сардаҥатын көрсөр «Күнү көрсүү» киин түһүлгэтэ, “Кымыс иһии” сиэрин-туомун тутуһуу туһүлгэтэ, «Оһуохай», «Хомус кырдала», ырыабытын, тойукпутун, олоҥхобутун толорор «Тойук тоҕойо», өбүгэ охсон тыаһатар, тэтимнээх дорҕоон түһүлгэтэ «Көй дуораан», уран уустар кииннэрэ «Кудай Бахсы”, «Сэһэн уус», «Киэргэ», о.д.а. .
Иккис түөлбэ — ыһыахчыттар, ыалдьыттар түһүлгэлэрэ. Сүрүн болҕомто ыһыахчыттар балаакка туруоран хонор, сынньанар сирдэрин кэҥэтии уонна саха аһын дэлэйдик аһыырга,уохтаах кымыһынан утаҕы ханнарарга ана түһүлгэлэри олохтооһун соруктара турар.
Үһүс түөлбэ — оптуобустар, массыыналар сирдэрин сатабыллаахтык аттаран туруоруу уонна кэҥэтии.
Туймаада Ыһыаҕын ытык сирэ Үс Хатыҥ төгүрүк сылга тиһигин быспакка, саха халандаарыгар бэлиэтэнэр үтүө үгэстэри үөдүтэр сиэри-туому тутуһар тэрээһиннэри иилээн-саҕалаан үлэлэтэ турар саха төрүт култууратын тыыннаах тэбэр тымыра буолуо диэн инники эрэллээхпит.
Саха саарына Софрон Данилов аман алгыһыгар этиллэринии, «Ыһыахпыт күннэрэ өйдөспөтөх өйдөһөр, иирсибит иллэһэр, бөҕүөрбүт ирэр, санаарҕаабыт үөрэр саргылаах, хас биирдиибитигэр мичээр күнэ буоллун!”.
Вильям Яковлев.