CАХА ТАҤАҺА
Норуот, тугу-хайдах туһанарыттантаҥнар таҥаһыттан кини дууһатын баайа, өйүн-санаатын сайдыыта, культуратын таһыма эмиэ көстөр.
Дьон-сэргэ таҥнар таҥаһа – норуот материальнай культуратын биир көстүүтэ, кини этническэй уонна этнокультурнай сибээстэрин үөрэтэргэ көмөлөһөр. Ол эбэтэр таҥас-сап норуот үгэстэрин, социальнай сыһыаннаһыыларын, итэҕэлин уонна кэрэ туһунан өйдөбүлүн көрдөрөр.
ТАС ТАҤАС АРААһА
Былыр кэпсээҥҥэ сылдьар мындыр тарбахтаах дьахталлар баар буолаллара. Кинилэр киэҥник биллэр, ыҥырыыга сылдьан иистэнэр этилэр. Иистэнньэҥ дьахтар араастаан ойуулаан-оһуордаан, быһыылаан-таһаалаан тикпит таҥаһа көрдөрүүгэ сылдьара, мааны хотуттар кэтэллэрэ. Ханнык баҕарар таҥас бэйэтэ, туспа историялаах. Онон история быыһын сэгэтэн көрүөҕүҥ.
СОН
Былыр, XVIII үйэ бүтүүтэ сону сарыынан, суппуунунан тигэллэрэ. Кэнники сону тигэргэ сукуна, солко, хаарыс курдук сыаналаах таҥастар туттуллар буолбуттара.
Дьахтар хотойдоох соно. Бу, фольклору билээччилэр этэллэринэн, саамай былыргы сон. Сону араас түүлээҕинэн, сарыынан киэргэтэллэр эбит. Эҥэригэр түүлээхтэн хотойу быһан тикпиттэр. Сахалар атын да оҥоһуктарыгар хотой ойуутун тигэллэр эбит. Ити кинилэр хотойу ытыктыылларын көстүүтэ буолар.
Таҥалайдаах сон. Сүрэхтэнии иннинэ саха дьахтара таҥалайдаах сон диэн таҥастааҕа. “Таҥалайдаах сон сиэҕэ, саҕата суох, олортоххо туруору олоро сылдьар дороххой симэхтээх, оһуордаах буолар үһү” диэн Сэһэн Боло суруйбута баар. Сэһэн Иванович атын биллэриитинэн, кэдьиҥэ таҥалай диэн оһуордаах уһун сон эмиэ баара. Кэдьиҥэ таҥалай ойуулаах сон көхсө, икки эҥэрин иннэ моҕотой дьураатын курдук ойуулуу тигиллэрэ. Сүрэхтэнии иннинэ кэдьиҥэ таҥалайдаах сон эрдээх дьахтар булгуччу кэтиэхтээх таҥаһа этэ. Ити өйдөбүлүнэн, кэдьиҥэ таҥалай ритуальнай аналлаах эбит.
Кытыылаах сон. Дьахталлар үчүгэй көстүүлээх мааны сону үс тус-туспа дьүһүннээх сукунаттан тиктэллэрэ. Быһыыта кыһыҥҥы бууктаах соҥҥо маарынныыр (түүлээх иһэ суох). Таҥас биэтэстээх, кэннинэн тыыраҕастаах, улахан дьогдьуурдаах, бэлэнньигэ кыараҕас буолар. Оҕуруонан, симэҕинэн киэргэтэллэр.
Мааныга кэтэр кытыылаах сон. Бу сон кытыылаах соннооҕор чаҕылхай күөх, кыһыл, хара дьүһүннээх сукунаттан тигиллэр. Таҥас биэтэстээх, сиэҕэ дьогдьуурдаах, кэннинэн тыыраҕастаах, ойоҕоһугар бүтэ киллэриилээх, сон тэллэҕэ киэҥ, саҕата улахан, тиэрэ түһэр. Сарыыга оҕуруолаан, симэхтээн тигэллэр.
Сайыҥҥы солко сон. Суугунас солко тастаах, таҥас биэтэстээх, оноолоох, дьогдьуурдаах, хара баархат саҕалаах уһун сон. Маннык сону оҕуруолаабаттар, симэхтээбэттэр. Киэргэлэ диэн улахан дьогдьуура, оноолоро, хара саҕата. Маннык сону хаарыс таҥастан эмиэ тигэллэр.
Бууктаах сон. Дьахтар иистэнньэҥэ кини бууктаах сону тигэригэр биллэр. Күндү түүлээх кытыылаах дьахтар киэргэлгэ кэтэр истээх соно. Түүлээх кытыыны сон тэллэҕэр, эҥэригэр, сиэҕэр, оноотугар (тыыраҕаһыгар) тигэллэрэ. Бууктаах сон иннин уонна көхсүн өҥнөөх сукунанан сирийэн киэргэтэллэр үһү. Ити тас өттүгэр өссө үрүк көмүһүнэн уонна араас өҥнөөх хоруоҥкаларынан ойуулуур-оһуордуур эбиттэр. Соннорун көхсө уонна түөһэ киһини ыга тута сылдьар буолан баран, биилин аллараа өттө кэҥээн, сарайан барар эбит.
Холто сон. Дьадаҥы дьон кэтэр кылгас соно. Тарбыйах, кулун тириититтэн түүтүн тас өттүгэр гына тигэллэрэ. Тимэх оннугар тирбэҕэ быаны туһаналлара.
Сукунаттан, баархаттан, бэйбириэттэн түүлээх истээх сону тиктэллэрэ. Баай дьон соно күндү түүлээх, дьадаҥы соно куобах тириитэ истээх буолара. Баай өттүлэрэ итини таһынан бөрө, бэдэр тириитинэн саҕынньах тиктэллэрэ, дьадаҥы өттө ыт, кулун тириитин таҥнара.
Ырбаахы
Үөрэхтээхтэр суруйалларынан, XVIII үйэтээҕи хаһыыларга көстүбүт дьахтар ырбаахыта сарыынан тигиллэр эбит. XIХ үйэ бастакы чиэппэриттэн дьахтар уонна эр киһи ырбаахыта өрбөхтөн тигиллэр буолбут. Ол бириэмэҕэ ырбаахы тас таҥас быһыытынан туттуллара.
Бөҕө буоллун диэн, дьахтар ырбаахытын тэллэҕин, саҕатын, бэгэччэктэрин сарыынан сирийэллэр эбит. Оччотооҕуга киэҥник туттуллар табаар даба буолара үһү. XIX үйэ иккис аҥарыгар киэргэлгэ да, дьиэҕэ да кэтэр ырбаахы халадаай буолбут. Дьадаҥылар халадаайы өннөөх сиидэһинэн, сарапыыҥканан тиктэллэрэ, оттон баайдар солкону уонна да атын сыаналаах табаары туһаналлара.
Дьахтар солко ырбаахыта. Суугунас солко ырбаахы саха дьахтара кэргэн тахсан сүктэригэр, ыһыахха кэтэр мааны таҥаһа этэ. Бу солко ырбаахылара толбоннуран көстөр икки дьүһүннээх, халадаайдаах, дьогдьуурдаах, сиэҕэ кэтит соҕус бэлэнньиктээх, синньигэс соҕус саҕалаах буолара. Таҥас дьүһүнүгэр дьүөрэлээн, куруһубаҕа оҕуруонан киэргэтиллэригэр тэллэҕин бүүрүгүн иһинэн кэтит таҥаһы буохаламныы тигэн ырбаахыны бөҕөргөтөллөрө.
Эр киһи иҥээһиннээх ырбаахыта. Эр дьон халадаайа суох ырбаахыларын иҥээһинин быһаччы саҕатыгар тигиллэрэ. Маннык ырбаахы киэҥ-куоҥ буолара. Баайдар солко таҥастан, дьадаҥы өттө дабаттан, сиидэстэн кылгас халадаайдаах ырбаахыны кэтэллэрэ. Кэнники кэмҥэ судургу, халадаайа суох, эттэригэр сөп киэҥнээх ырбаахылары тигэр буолбуттара. Маны таһынан куйааска, үлэҕэ кырдьаҕастар маҥан бээс таҥаһы кэтэллэрэ. Маҥан таҥас күн уотун тэйитэрэ, сөрүүнэ бэрдэ.
Атын таҥаһынан тигиллибит ырбаахы. Куруутун кэтэргэ анаан дабанан, сиидэһинэн, сарапыыҥканан, сатыынынан соччо уһуна суох ырбаахы тиктэн кэтэллэрэ, сөрүүн, чэпчэки, киһи этигэр сыстыбат. Маннык ырбаахы халадаайдаах, бэлэнньигэ тэллэрээттээх да буолуон сөп. Ырбаахы быһыытын тупсаран киэргэтэн, иҥээһинин, халадаайын, сиэбин араас быһыылаан тигэллэрэ.
Халадаай көнө, синньигэс соҕус, ардыгар кэтит, сороҕор араас быһыылаах буолар. Халадаайа уһун буоллаҕына, хас да сиринэн бүк тутан, кэрэниис курдук гынар эмиэ сөп, ол ырбаахыны ордук тупсарар.
Кэһиэччик. Кэһиэччиги сахалар оҕолуун, дьахтардыын, эмээхсинниин — бары кэтэллэрэ. Баархаттан, солкоттон, хаарыстан таҥас биэтэстээх, биир эбэтэр икки элээннээх тимэхтээх, сөп соҕус уһун, саннын ырбаахы дьогдьуурун мэһэйдээбэт курдук кыра саҕалаах гына тигэллэр. Оҕуруонан киэргэтэллэр.
Кэһиэччиги ырбаахы таһынан кэтэллэр. Кэһиэччик саха дьахтарын быһыытын олус тупсарар.
Бэргэһэ
Бэргэһэ — норуот таҥаһын-сабын быстыспат сорҕото, норуот айымньытын өйдөбүнньүгэ. Ону сүүһүнэн көлүөнэ уран тарбахтаахтар сылтан сыл тупсарбыттара.
Муостаах бэргэһэ. ХVIII үйэҕэ сорох бэргэһэлэр саха төрүт былыргы өбүгэлэрин киэнигэр маарынныыллара. Кыыл төбөтүн сүлүллүбүт тириитин бэргэһэ оҥостоллоро эбэтэр ону үтүгүннэрэн тигэллэрэ. Онуоха кыыл кулгааҕын эрийэ тутан, бэргэһэлэрин муостууллара. Муос төрдүн курдуу бытархай оҕуруонан киэргэтэллэрэ. Сүүстэрин үрдүнэн бэргэһэни 7-11 диаметрдаах төгүрүк үрүҥ көмүһүнэн “күннүүллэрэ”. Оттон баай дьахтар бэргэһэтин уратыта — көтөр кынатыттан нуоҕайа. Дьахтар бэргэһэтин “күнэ” эр дьон «күннэринээҕэр” улахан, 8-17 см диаметрдаах буолар.
Дьабака. Түүлээх буодьулаах (кытыылаах), хороҕор төбөлөөх, чанчыга сиигэ суох үргүлдьү түһэр кулгаахтаах дьахтар былыргы бэргэһэтэ.
Дьабака бэргэһэ иннэ киис биитэр тииҥ кутуруга буодьулааҕа. Кэннин үрүт өттүн «кэтэҕэ» диэн, алын өттүн “үрүҥэ” диэн ааттыыллара, ол эбэтэр үксүн бэдэр хадьааһыннаах буолааччы. Оройо кыһыл эбэтэр хара сукуна чопчуурдаах. Сороҕор ону кыһыл биитэр от күөҕэ сукунаны кыһыл эбэтэр хара саһыл тыстарын, тыҥырахтарын кытары аттараллара, биир өҥнөөх сукунаны барчаны кытта дьүөрэлээн, эмиэ тигэллэрэ. Араас дьикти биисэринэн, хоруоҥка оҕуруонан биитэр үрүҥ көмүс сабынан оһуордаммыт чопчуурдаах дьабака көрүөхтэн кэрэ буолааччы. Оһуор ойуутун, хортуоҥтан эбэтэр хас эмэ хос тутуллубут кумааҕыттан быһан баран, бэргэһэ тас өттүгэр сыһыары туталлара, ол үрдүнэн үрүҥ көмүс сабы сүүрдэллэрэ уонна иһиттэн сабынан тигэн иҥиннэрэллэрэ. Дьабака бэргэһэ XIX үйэҕэ ордук дэлэйэ сылдьыбыт.
Чомпой. Чанчыгынан биир күрүс кулгаахтаах, хороҕор төбөлөөх эр киһи бэргэһэтэ. Чомпойу сарыынан уонна суппуунунан тигэллэрэ. Сукуна эбэтэр бэйбириэт буодьулууллара. Кыһынын чомпой түүлээх истээх буолара. Чомпой, дьабака курдук быһыылаах буолан баран, чопчуура, туоһахтата, араас ойуута-оһуора суох судургу оҥоһуулааҕа.
Дьорбуоҥка бэргэһэ. Күһүн, саас кэтэргэ күндү түүлээхтэн тигиллибит төгүрүк, кулгааҕа суох истээх бэргэһэ. Сорох бэргэһэни арыый хороҕор гынан тигэн кэтэллэр.
Төбө таҥастара. Бытырыыстаах да, бытырыыһа да суох хаарыс, солко кыра былааты бааналлар. Ойуулаах сиидэс ноһумуой былааты куруутун бааналлар. От, бурдук үлэтигэр сиидэс былааты эр дьон эмиэ бааналлара.
Кыһыҥҥытыгар кулгаахтаах истээх бэргэһэни дьахтардыын, эр дьоннуун кэтэллэрэ. Онон өбүгэлэрбит төбөлөрүн тымныыттан да, куйаастан да тэҥинэн харыстыыллар эбит.
Саха кыл сэлээппэтэ. Ыһыахха кыра солко былааты бобуонньуктуу баанан баран, кыл сэлээппэ кэтэллэрэ. Сахалар сылгы иитэр омук буолан, сылгы сиэлиттэн, кутуругуттан сайын кэтэргэ анаан дьахтар уонна эр киһи кэтэр сэлээппэтин тигэллэрэ. Бу сэлээппэ чэпчэкитинэн, күн уотуттан хаххалыырынан, сөрүүҥҥэ ичигэһинэн биллэрэ. Саха кыл сэлээппэтин тэллэҕэрэ олус кэтит буолбат. Төбөтүн оройо билиҥҥи сэлээппэ курдук биир кэтит эркиннээх буолбат, суптугур соҕус буолара.
Былыр сахалар маннык сэлээппэни дьахтардыын, эр киһилиин олус сөбүлээн кэтэллэрэ. Бу сэлээппэ элбэх үчүгэй өрүттэрдээҕэ: бэйэтин форматын хаһан да сүтэрбэт, төһө да өр кэттэххэ, өҥө эмиэ кубулуйбат, атын тирии таҥас курдук үөнтэн-көйүүртэн куттаммат.
Ыстаан
Сулбурутуу ыстаан. Былыргылар ыстааннара тыраҕаһа, тимэҕэ суох, тирбэҕэ быанан иҥиннэриллэр эбит. Ол иһин сулбурутуу ыстаан диэн ааттыыллара үһү. Дьиэҕэ, үлэҕэ кэтэр ыстааннарын сарыынан, сүөһү тириитинэн тигэллэрэ. Мааныга кэтэр ыстаан бэйбэриэт буолара. Бөҕөргөтөөрү, ыстааннарын ыҥыырга олорор өттүн 25 см кэриҥэ кэтиттээх сарыынан сирийэллэрэ үһү. Ыстаан биир сиэптээх буолар эбит, онтуката ыстаан тас өттүгэр, аллара, тобуктарын эрэ үөһэ буолара үһү.
Тураҕас ыстаан. Киһи иннин уонна кэннин эрэ сабар сарыынан эбэтэр түнэнэн тигиллэр билиҥҥи туруусук курдук кылгас ыстаан. Сутуруону иҥиннэрэргэ аналлаах аллараа өттүнэн алтан тиэрбэстэрдээх буолара.
Сутуруо. Тураҕас ыстааҥҥа салгыы кэтиллэр бэрбээкэйтэн өттүккэ диэри тиийэр атах таҥаһа. Сутуруо ыстааҥҥа тирбэҕэ быанан иҥиннэриллэр. Түүтүн таһыгар гына тигиллибит бултуурга кэтиллэр сутуруо — үллүк сутуруо дэнэр.
Атах таҥаһа
Этэрбэс. Былыргы сахалар этэрбэстэрин оһо киэҥ, үөһэ өттө таллаҕар буолара. Этэрбэс иһинэн кээнчэ кэтэр, угунньа уктар, куллукаланар буолан, итинник тиктэллэрэ. Мааныга кэтэр этэрбэстэрэ син атын таҥастарын курдук, сиэдэрэй киэргэллээх буолара.
Эр киһи түнэ этэрбэһэ. Маннык этэрбэһи 1939 с. Орджоникидзевскай оройуонун Өктөмүттэн булбуттара. 1662-1703 сылларга олорон ааспыт Маһары Безеков кинээс таҥаһа дииллэр. Хараҥа кугас дьүһүннээх, хара кыбытыылаах умнастаах, тумса суох, быалаах. Үрдүгэ тобугар тиийбэт. Кэрдиистии быһыллыбыт синньигэс быалаах.
Эр киһи сарыы этэрбэһэ. Кинээс атаҕын туһунан суулаан уурбуттар. Тобугар тиийэ үрдүктээх. Этэрбэс төбөтүн, онтон салгыытын оһугар диэри кылгас гына хара уонна араҕас сабынан оһуордаабыттар, төгүрүк быһыылаах дьөлүтэ быһыылары оҥорон, ол анныгар күөх таҥаһы саба тутан, ойуу-дьарҕаа түһэрэн киэргэппиттэр. Маннык этэрбэһи араастаан киэргэтэллэр. Кэтит соҕус сарыылыыллар.
Саары этэрбэс. Бу биһиги кэммитигэр тиийэ кэтэ сылдьыбыт таҥастара. Ынах тириититтэн хара гына дьүһүннээн оҥороллор. Умнастыыллар, тумустууллар, хара таҥас кыбытыылаан, кэтит күөх өннөөх баархатынан билэлииллэр, бирээскэлииллэр. Урукку түнэ, сарыы этэрбэстэрдээҕэр оһо кыараҕас, сайын кэтэргэ аналлаах.
Уһун остоох этэрбэс. Таба тыһыттан, түнэттэн, килээҥкилэммит ынах тириититтэн тигэллэр. Таба тыһынан, түнэнэн, үгэс курдук, кыһыҥҥы этэрбэһи тигэллэр. Ол эр киһи буутун ортотугар диэри уһуннаах, тобуктарын харыстыыр буолар. Килээҥкилэммит ынах тириитэ этэрбэһи саас, күһүн ууга-хаарга кэтэргэ анаан тиктэллэр. Эмиэ уһун остоох буолар, төбөтө, тумса суох, ол оннугар төбөтүн кыратык ачаахтыы ойо быһан баран хам тигэллэр. Оччоҕо этэрбэс төбөтө атаҕы баттаабат.
Дьахтар сарыы этэрбэһэ. Төбөтө, оһун илин өттө бүтүннүүтэ сабынан оһуордаах. Төбөтүн мандара сүрэхтиҥи быһыылаах, оһун ойуута от-мас лабааларыгар маарынныыр. Маннык этэрбэһи мааныга кэтэллэр.
Дьахтар саары этэрбэһэ хап-хара дьүһүннээх. Тумса, умнаһа кыһыл сукуна кыбытыылаах. Үс тус-туһунан өҥнөөх таҥаһынан аттарыллыбыт билэлээх. Этэрбэс быата уп-уһун. Ол быаны былыргы дьахталлар сотолорун батыһыннара, үрдүк гына эрийэн бааналлар. Ол туһугар эмиэ кэрэ көстүүлээх туспа киэргэл буолара. Бу этэрбэһи кэтэ сылдьыбыт дьахтар кээнчэтэ эмиэ оһуордаах, ойуулаах умнастаах, билэлээх.
Саары этэрбэһи сүөһү тириитин хараҥа гына кырааскалаан, мааныга кэтэргэ анаан тиктэллэрэ. Онтукалара киэҥ остоох, тумса, умнаһа кыһыл сукуна кыбытыылаах, билэтэ кэтит кыһыл сукуна хаймыылаах. Ол ортотүгар үс муннуктуу, төгүрүк быһыылаах симэхтэрдээх. Оҕуруонан киэргэтиллибит. Быата суох.
Тириинэн тигиллибит саары этэрбэс. Тумса, умнаһа кыһыл сукуна кыбытыылаах. Билэтэ кэтит соҕус түөрт тус-туһунан өҥнөөх сукунанан саахыматтыы аттарыллар. Быатын оннугар алтан бирээскилээх. Тумсун халыҥ ынах тириитинэн хайа анньан тикпиттэр. Кээнчэтэ сукуна, кэтит билэлээн тигиллибит. Умнаһын, уллуҥун сииктэринэн араас өҥнөөх сабынан оһуордаммыта көрөргө олус тупсаҕай.
Эмчиирэ. Сутуруону кытта кэтиллэр кылгас сотолоох тыс этэрбэс. Эриэн эмчиирэ оһун иннэ уонна кэннэ маҥан сылгы тыһыттан, ойоҕосторо хара ынах тыһыттан тигиллэр.
Сайыҥҥы атах таҥаһа. Биһиги кэммитигэр тиийэ сахалар сарыыттан сайын кэтэр түүппүлэ тиктэллэрэ. Онтукаларын өҥнөөх сабынан кэрэтик оһуордууллара. Чэпчэкитэ, бөҕөтө туох да дьоһун буолара.
Түмүктээн эттэххэ, сахалар атахтарын таҥаһын кичэйэн оһуордууллар, киэргэтэллэр эбит. Ол этэрбэскэ эрэ буолбакка, кээнчэлэригэр эмиэ көстөр. Ити норуот үчүгэйгэ дьулуһуутун, кэрэни өйдөөһүнүн бэлиэтинэн буолар.
Саары — сылгы самыытын тириитин түү өттүн сүлэн кэбиһэн баран, ис өттүн ылан таҥастаныллыбыта. Саарыны хоруотууллар уонна мааныга кэтэр этэрбэс тиктэллэр.
Сарыы — имигэс гына таҥастаммыт, түүтэ суох, чараас сылгы-ынах тириитэ.
Үтүлүк
Үтүлүк арааһа элбэх: кыһыҥны, сайыҥҥы, оҕо, дьахтар, эр киһи үтүлүктэрэ. Туохтан тигиллибитинэн, аналынан көрөн тус-туспа арахсаллар.
Тыс үтүлүк. Таба, ыт, бөрө тириитинэн, тыһынан кыахтаах өттө тиктэллэрэ. Түүлээх истииллэрэ, таһа эмиэ түүлээх буолара. Ытыһын сарыы оҥороллоро. Маннык үтүлүк ытыһын эрбэҕин кытта холбуу быһаллара. Эр дьон тыс үтүлүктэрэ уостаах (аһаҕастаах) буолар. Эрбэҕин төрдүнэн, ытыһынан аһаҕастара таҥаһынан сабыллар. Ол көлөнү баайарга, үлэлииргэ табыгастаах.
Дьахтарга, оҕоҕо саһыл, куобах атаҕын сүлэн, таҥас ытыстаан тигэллэр, истииллэр, наһаа ичигэс, чэпчэки буолар.
Эр киһи түнэ уонна сарыы үтүлүгэ. Түнэ чараас өттүттэн тигиллибит үтүлүгү истииллэр, ол үлэлииргэ ньымса, бөҕө буолар. Сарыы үгүлүгү кыһын кэтэргэ анаан түүлээх истииллэрэ. Маннык үтүлүк ханнык да киэргэлгэ наадыйбат.
Дьахтар сарыы үтүлүгэ. Сарыыттан уостаан, ойуулаан- мандардаан тиктэллэрэ. Үтүлүк көхсө, эрбэҕэ, билэтэ солко сабынан оһуорданар, күндү мөһүүрэнэн киэргэтиллэр. Оһуордарын үс тус-туһунан сиигинэн тигэллэр. Куобах тириитэ истииллэр, онон кыһыҥҥы тымныыга хотторбот.
Сайын кэгэргэ анаан чараас сымнаҕас сарыыттан тарбах үтүлүк тиктэллэр. Билэлииллэр, оһуордууллар. Оһуор тарбахтар икки ардыларынааҕы киллэһиккэ, үтүлүк көхсүгэр, сороҕор тарбахтарын батыһыннара, билэтигэр эмиэ түһэриллэр. Эр киһиэхэ тарбах үтүлүгүн эмиэ тигээччилэр, ол оһуора суох буолар.
Суккун уонна сукуна үтүлүгү кыһын кэтэргэ анаан истээн, эмиэ тиктэллэр. Дьахтар үтүлүгүн быһыыта уратылаах буолар: ытыһын көхсүтүнээҕэр арыый синньигэс гыналлар, эрбэҕин оҥооһуна сүрэххэ маарынныыр, синньигэс. Эрбэҕин сиигэ тас өттүгэр эрбэх оҥооһунун чорбойбутугар сөп гына быһыллар. Үтүлүк көхсүгэр сүрэхтиҥи эбэтэр лиратыҥы ойууну түһэрэллэр. Кугас, араҕас, күөх саптарынан таҥалайдыы, ураһалыы, иилэҕэс сииктэринэн оһуордууллар, үтүлүк билэтэ оһуордаах, буобура түүтэ хаймыылаах буолар.
Былыргы сукуна үтүлүк төбөтө синньигэс, сон сиэҕин диэки өттө киэҥ, таллаҕар. Ол үтүлүк сон сиэҕин кытта харсыбатыгар аналлаах.
Атын танас арааһа
Бааччы. Сон иһинэн киһи сиһин курдуу баайар кэтит куһаат курдук ичигэс таҥас. (Үксүн куобах тириитинэн оҥороллоро).
Түһүлүк. Үлэ дьоно кэтэр түөс ичигэс таҥаһа. Баартык курдук моонньуга кэтэн кэбиһэллэр. Долганнар араас өҥнөөх сукунаны аттаран, оһуордаан-ойуулаан, моонньуларыттан тобуктарыгар тиийэр гына тигэллэр эбит. Эбэҥкилэр илин-кэлин кэбиһэр түһүлүктээхтэрэ үһү.
Моойторук. Билиҥҥи саарпык курдук, тымныыга моонньуга эринэргэ аналлаах тииҥ кутуругуттан тигиллэр таҥас. Моонньуга 2-3 төгүл курдуу баайыллар.
Үөһэ этиллибит таһынан, өбүгэлэрбит сирэйдэрин-төбөлөрүн тымныыттан харыстыыр элбэх атын да таҥастаахтара (сүүс уонна кулгаах баайыыта баайдарга көмүс буохарам эбэтэр барча бүрүйүүлээх, төбөнү курдуу түү тулалаах), мурун хаһааҕа (тирии быанан икки өттүттэн кэтэҕэр илдьэн баайыллар).
Ону таһынан «аннах» диэн сүктэр кыыс кэргэнин дьиэтигэр маҥнай кэлэригэр сирэйин саптара баар буола сылдьыбыт.
Сахалар аҕыйах өҥү туһаналларын сөбүлүүллэрэ. Кырдьаҕас маастардар чаҕылхай уонна элбэх өҥнөрү бэйэ-бэйэлэрин кытта табатык дьүөрэлээн, оҥоһук уонна таҥас ис киирбэх, болҕомтону тардар буоларын ситиһэллэрэ.
Таҥастарыттан көрдөххө, сахалар ордук дьахтары, кыыс оҕону киэргэтэргэ кыһаналлар эбит. Кыыс оҕо омук анала диир өйдөбүллэрин кытта ити эмиэ сибээстээх буолуон сөп. Атын улууска кыыс кэрэ киэргэллээх, мандар көстүүлээх тиийиитэ ийэ ууһун аатын-суолун эмиэ үрдэтэрэ. Иккиһинэн, көмүүлэргэ көстүбүт таҥастартан көрдөххө, хайа сиртэн көстүбүттэриттэн тутулуга суох, биир быһыылаахтар, киэргэтиилээхтэр. Ити сахалар бэйэлэрин төрүт-уус культураларын кытаанахтык утумнуулларын туоһута буолуон сөп. Таҥас-сап кэмчи буолан, тигиллибит таҥас, киэргэл көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн иһэр эбит. Онон ураты кичэллээхтик, хаачыстыбалаахтык тигиллэрэ.
М.А. Попова